IZ MOJE POLITIČKE SURADNJE (1901–1963),
Dr Ivan Ribar
Zagreb, 1965, str. 76, 77.
Izuzetno značajna društvena i politička pomeranja vezana za genocid nad Srbima u NDH desila su se krajem XIX i početkom XX veka. S jedne strane, u Hrvatskoj je tada počeo da buja katolički klerikalizam koji je iz godine u godinu u raznim područjima života zahvatao hrvatsko društvo i njegove raznolike institucije. S druge strane, kako napredna hrvatska omladina, tako i progresivni slojevi hrvatskog građanstva, duboko nezadovoljni prilikama u Hrvatskoj, postepeno su napuštali tradicionalne puteve političkog razvoja koji su bili utemeljeni na državnom pravu.
Napuštanjem politike koja je počivala na državnom pravu, u čijim osnovama su se krili uzroci mnogih nesporazuma i sukoba sa Srbima, stvorene su temeljne pretpostavke za pomirenje, saradnju i slogu sa njima. Tako je koncem XIX i početkom XX veka došlo do diferencijacije unutar hrvatskog društva. Frankovci i klerikali su se sve tešnje povezivali, nalazeći se u mnogim nacionalnopolitičkim pitanjima na istim ili sličnim pozicijama. Podjednako netrpeljiv stav imali su prema Srbima, što je bila prirodna posledica njihove politike zasnovane na hrvatskom državnom pravu, koja im je i dalje u svemu služila kao polazna osnova. Njihov ideal i dalje je bila velika u nacionalnom i verskom pogledu čista Hrvatska, koja bi bila stvorena uz pomoć katoličke Habzburške monarhije. Na tu silu oni su se sve više oslanjali a ona ih je sve više prihvatala kao saveznike i ne samo pomagala u antisrpskim i antijugoslovenskim istupima već ih je na njih i podsticala. Ti istupi bili su sve učestaliji i oštriji početkom XX veka. Razlozi zbog kojih je do njih dolazilo krili su se u već pomenutoj činjenici da je znatan deo hrvatskog građanskog društva u svojoj politici napustio hrvatsko državno pravo.
Prihvatajući nova i savremenija politička načela od onih preuzetih od staleškog društva, koja su i u građanskom periodu tako dugo i nepovoljno delovala na odnose između Hrvata i Srba, taj deo hrvatskog građanstva ne samo da je priznao nacionalnu individualnost Srba u Hrvatskoj već je sa njima uspostavio bliske političke odnose i saradnju.
Celokupna nacionalna politika tog dela hrvatskog društva bitno se izmenila u odnosu na prethodni period. Promenom političkog kursa došlo je i do promene u sadržaju i ciljevima jugoslovenske politike. Za razliku od ranijeg jugoslovenstva, koje nije bilo ništa drugo nego poseban vid velikohrvatstva, zbog čega ga Srbi apsolutno nisu mogli prihvatiti, sada je to jugoslovenstvo bilo takvog smera i takvog sadržaja da su ga podjednako mogli negovati, i negovali su ga, i Hrvati i Srbi. Do te promene moglo je doći stoga što je pomenuti deo hrvatskog građanstva, koji je raskrstio sa starom politikom, odbacio i iluzije o stvaranju etnički čiste velike Hrvatske uz pomoć Austro-Ugarske.
Zbog promene sadržaja jugoslovenske politike, zbog napuštanja iluzija o podršci u stvaranju velike Hrvatske, taj dojučerašnji saveznik postao je, za jugoslovenski opredeljene Hrvate, protivnik. Srbija, koja je do tog vremena tretirana kao konkurent u ostvarivanju hrvatskih nacionalnopolitičkih i državnih ideja, prihvatana je sad kao predvodnik i ostvaritelj jugoslovenskih, pa i hrvatskih nacionalnih težnji i ideala. Prema tome, Srbija, a sa njom i Srbi u Hrvatskoj, ušli su u XX vek znatno ojačani.
Nacionalnopolitičke koncepcije Srba o rešenju južnoslovenskog pitanja počele su da nadjačavaju dotada važeće koncepcije Hrvata, i, što je po shvatanju antisrpski raspoloženih franko-furtimaških krugova bilo posebno opasno, da stiču pristalice i u redovima Hrvata. Zbog svega toga i vladajući krugovi u Monarhiji i njihovi eksponenti u Hrvatskoj, okupljeni u redovima franko- furtimaša, imali su dovoljno razloga da zaziru od Srba, da ih doživljavaju kao najveće i najopasnije neprijatelje, da traže povode za kavgu, obračun i za njihovo uništavanje. Međutim, novo je bilo to što franko-furtimaši, naročito posle osnivanja Hrvatsko-srpske koalicije, prilikom sve učestalijih demonstracija nisu više napadali samo Srbe već i tzv. posrbice, kako su pogrdno nazivali jugoslovenskiopredeljene Hrvate. Upravo stoga oni su posle 1905. izbacili parolu genocidnog sadržaja, koja je glasila: „Smrt svima izdajicama Srbima i posrbicama“.